Bernard ter Haar

Dit verhaal zou over Donald Trump kunnen gaan. Die was in 2020 zo bezeten van zijn eigen machtspositie dat hij totaal niet kon verkroppen dat hij dat jaar de presidentsverkiezingen verloor. Hij komt nu weer terug, en laat in alles blijken dat hij zijn tweede presidentsperiode maximaal wil inrichten op de bevestiging van zijn almacht. Hij heeft zijn leeftijd niet mee, maar als hij jonger zou zijn geweest zou hij ongetwijfeld de komende jaren geprobeerd hebben om de Amerikaanse grondwet zodanig te amenderen dat hij toch voor een derde termijn in aanmerking zou komen. En misschien gaat hij het zelfs nog doen.

Zijn internationale collega’s hebben dat al gedaan. Poetin kan na wijziging van de regels al door tot 2036, en Xi Jinping mag volgens de gewijzigde Chinese grondwet zelfs levenslang zijn positie blijven bekleden. Deze voorbeelden illustreren dat mensen aan de top moeite hebben met de acceptatie van de eindigheid van hun positie. Daar hoeven ze niet eens autocraat voor te zijn, hoewel dat wel een sterke indicatie voor dit fenomeen is. In grote organisaties komen we CEO’s tegen die last hebben van hetzelfde euvel.

Maar dit verhaal gaat niet zozeer over Trump, Poetin of Xi, maar vooral over onze eigen nationale autocraat in de dop, Geert Wilders. Hij mocht van zijn coalitiepartners geen minister-president worden het afgelopen jaar, maar gedraagt zich zo veel mogelijk als de eigenlijke baas van het land, profileert zich in het buitenland ook min of meer als zodanig en zoekt daarbij vooral het gezelschap van de gevestigde autocraten als Orban in Hongarije, of Netanyahu in Israël. Hij probeert ook de receptuur van het ondermijnen van de rechtsstaat die deze heren bezigen toe te passen in ons eigen land: de vrije journalistiek verdacht maken, het gezag van de rechterlijke macht betwisten en de vrije wetenschap beknotten. Maar hoe ziet zijn toekomst eruit?

Wilders heeft één groot verschil met zijn rechts-autocratische soortgenoten. Hij heeft geen partij. Alle andere hierboven genoemde personen hebben dat wel, en hebben daar ook stevig aan gewerkt. Trump heeft de Republikeinse partij helemaal naar zijn hand weten te zetten, Poetin heeft zijn eigen partij opgericht, Xi maakt gebruik van de Chinese Volkspartij, en ook de Europese soortgenoten van Wilders, naast Orban ook Le Pen en Meloni, hebben een stevig partijapparaat dat ook breder maatschappelijk gezag en betekenis heeft dan alleen de uitstraling van de glorie van de partijleider. Er zitten mensen in, die vanuit zichzelf ook een positie en reputatie hebben en de bestuurlijke ruimte kunnen vullen die de leider heeft verworven. Wilders heeft alleen de eenmanspartij PVV. Daar zit geen bredere organisatiestructuur onder, en de partij heeft geen enkel ander lid dan Wilders, en dus ook niemand met enig eigenstandig gezag. Het effect daarvan hebben we allemaal kunnen constateren bij de formatie van het huidige kabinet. Wilders kon geen informateur of formateur leveren, en ook geen enkele capabele bewindspersoon.

Wilders moet dat zelf ook waargenomen hebben. Hij zal ook beseffen dat hij dit niet een tweede keer kan laten gebeuren. Na de ontijdige val van het huidige kabinet, die door iedereen uiterlijk 2025 wordt verwacht, zal hij niet op dezelfde manier als het afgelopen jaar kunnen leunen op de naïeve welwillendheid van andere politici of maatschappelijk vooraanstaande figuren als Putters of Van Zwol. Als hij weer de grootste fractie in de Tweede Kamer zou kunnen vormen, en je zou verwachten dat hij daarop hoopt,  zal hij capabele bestuurders van PVV huize moeten afleveren. Alleen, zoals gezegd, die zijn er niet. Als Wilders dus voor zichzelf een toekomst voorziet, moet hij heel snel gaan bouwen aan een partijapparaat waar mensen van enig maatschappelijk en/of bestuurlijk gezag zich bij aan willen sluiten en zijn machtsbasis op die manier bestuurlijk kunnen vullen en ondersteunen. Alleen dan kan hij in de veel-partijenstructuur van Nederland de positie innemen waar ook politieke concurrenten niet omheen  kunnen.

Maar hij doet het niet. Hij koestert zijn huidige positie als leider van de grootste fractie in de Tweede Kamer, als informele baas van dit land en als stokebrand die de positie van alle anderen ondergraaft, maar bouwt helemaal niet aan zijn eigen toekomst. En daarmee is Wilders toch heel anders dan al zijn rechts-autocratische collega’s. Hij heeft blijkbaar zijn eigen tijdelijkheid verkozen boven de inspanning die hij zou moeten leveren om een serieuze partij in Nederland te willen stichten. Deze kabinetsperiode is daarmee zijn hoogtepunt. Daarna wacht weer de oppositie, en zijn eigen vergrijzing. Het huidige hoogtepunt zal hij wel graag zo lang mogelijk willen laten duren. Dus: iemand zal dit kabinet op zeker moment laten vallen, maar Wilders zal het ongetwijfeld niet zijn.

De oorlog die Rusland met Oekraïne voert kost heel veel mensenlevens, zeker aan Russische kant waar een tactiek wordt gehanteerd die veel eigen slachtoffers met zich mee brengt. Oekraïne beweert op dit moment al meer dan 600.000 Russen in het gevecht te hebben uitgeschakeld. Dat betekent niet alleen in heel veel familiekringen een groot persoonlijk verdriet, maar het getal is zo groot dat het aanzienlijke effecten heeft op de demografische opbouw en consequenties heeft voor de arbeidsmarkt. In de vervangingsvraag die ontstaat door overlijden en pensionering kan niet worden voorzien door nieuwe toetreders op de arbeidsmarkt. Dat effect wordt in beide landen veel groter dan in Nederland, terwijl wij ook al door de vergrijzing een structurele krapte op de arbeidsmarkt hebben, die we alleen met de inzet van arbeidsmigranten nog een beetje in balans kunnen houden. Rusland en Oekraïne gaan decennialange krimp tegemoet. Dat zat ook voor de oorlog al in de demografie ingebakken, maar wordt door de uitputtingsslag van deze oorlog nog verder verhevigd. Ongelukkige landen.

Op de Artikelenpagina werk ik dit onderwerp verder uit.

Op 16 mei jl. presenteerden vier wat bedremmelde partijleiders hun bevindingen na zes maanden ploeteren, elk met een dooie mus in de hand. Die bedremmeldheid probeerden ze dapper te maskeren met een motto van hoop, lef en trots, maar dat leek al meteen een vrij wanhopig motto. De andere hand hielden ze over de mus heen, zodat men toch nog zou kunnen denken dat de musjes levend waren.

De dooie mus van Geert Wilders betreft het strengste asielbeleid ooit. Hij wist zelf ook wel dat het juridisch allemaal onhaalbaar was wat ze hadden opgeschreven. Hij vertelde nog dat hij dacht dat alleen het verhaal van grote strengheid al wel zou helpen om de instroom van asielzoekers te keren. Maar ja, het omgekeerde kan natuurlijk ook gebeuren. Dat iedereen de komende maanden vooral naar Nederland wil komen voordat het daarna misschien moeilijker gemaakt wordt.

Caroline van der Plas moet haar dooie mus straks delen met alle boeren die ze heeft beloofd dat ze zelf “aan het roer” komen te staan. Het hoofdlijnenakkoord doet net alsof er geen stikstof- en mestprobleem hoeft te worden opgelost na een succesvol reisje naar Brussel, maar ze weet zelf ook wel dat de Vogel- en Habitatrichtlijnen voor de bescherming van de natuur na dat reisje echt niet zullen worden aangepast. Waarom zou iemand in het het buitenland überhaupt begrijpen dat een klein en dichtbevolkt land waarvan de ammoniakuitstoot vier keer boven het EU-gemiddelde ligt dat dolgraag zo wil houden, ook al gaat daardoor het beetje natuur dat er nog is door het putje?

Dilan Yesilgöz was ook helemaal niet blij met haar dooie mus. Van de juichende stemming van vorige zomer, toen zij het kabinet Rutte 4 opblies met opgewonden verhalen over nareis-op-nareis is niets meer over. Regeren over rechts is helemaal niet zo leuk als gedacht met de drie partners waar ze het mee moest doen. Haar partijleiderschap is nu al totaal mislukt. Een slechte verkiezingsuitslag, vrij rampzalige peilingen en een partij die zijn eigen gezicht heeft verloren. En zij weet ook heel goed dat de mussen van Geert en Caroline zo dood als een pier zijn, en ook hartstikke onrechtstatelijk, en dat haar eigen mus van een sterke economie en een solide begroting al even dood is. De boterzachte financiële afspraken tarten elke vorm van deugdelijk begroten. Dat hebben inmiddels alle economen in koor geroepen, en het CPB zal dat verhaal niet beter maken, voor zover dat meent dat er ondanks alle vage voornemens toch iets door te rekenen valt.

Deze drie dooie mussen zijn voor Pieter Omtzigt ook wel heel vervelend. Met alle onrechtstatelijke afspraken in het akkoord waarmee hij heeft moeten instemmen is zijn hele reputatie als hoeder van de rechtsstaat verdwenen. Ook van Pieters rekenvaardigheid inzake de soliditeit van de begrotingsafspraken is weinig gebleken. Hij is nu weer de weinig voorspelbare opportunist, het beeld wat eerlijk gezegd zijn twintig jarig Kamerlidmaatschap ook een beetje kenschetste. Het eigen musje van het Constitutioneel Hof vraagt eerst nog een Grondwetwijziging, en die is zo lastig dat we die vast niet gaan meemaken, omdat weinig anderen het grote nut van deze nieuwe instelling inzien. Ook dood dus.

Nederland is dus blij gemaakt met vier dooie mussen. Of nee, het hoofdlijnenakkoord laat nog veel meer dooie mussen zien. Maar geen enkele toekomstvisie, geen enkele poging om de matschappelijke samenhang te vergroten, veel rechtstatelijke en juridische onjuistheden en onmogelijkheden, een ondeugdelijk financieel kader en geen bestaanszekerheid voor alles wat kwetsbaar is, zowel mensen als natuur. Nederland verdient toch echt beter dan dit. Is dit nu rechts beleid? Met dooie mussen kun je toch geen land besturen? En zou Richard van Zwol al hebben nagedacht over zijn rol binnen de Raad van State, als de ongein van dit hoofdlijnenakkoord via wetsvoorstellen daar op het bureau zou belanden?

We zien elders in de wereld dat op democratische wijze slechte bestuurders worden gekozen. Kijk naar Trump in de VS, naar Milei in Argentinië of naar Netanyahu in Israël. Maar ook in Nederland moeten we ons zorgen maken over de kwaliteit van ons openbaar bestuur, zeker na de verkiezingen voor de provinciale staten en de Tweede Kamer van vorig jaar. Er was grote winst voor partijen die de tijd niet hadden gekregen (of de noodzaak nooit hadden gevoeld) om een duidelijke traditie, brede kennisbasis of interne organisatie op te bouwen en intern goede bestuurders te selecteren. Kunnen die partijen zonder enige bestuurlijke bagage verantwoordelijkheid dragen voor het landsbestuur van Nederland, in een tijd van grote transities en andere uitdagingen? Daar kun je je best zorgen over maken.

Goed openbaar bestuur is cruciaal voor de welvaart en het welzijn in een land. Maar blijkbaar is de kiezer niet in staat, of niet gemotiveerd, om te selecteren op bestuurlijke kwaliteit. Als de democratische rechtsstaat als bestuursvorm wil overleven in een steeds autocratischer wereld lijkt het me belangrijk om er over na te denken hoe we dit kunnen veranderen. Goed onderwijs in burgerschap kan helpen, veel betere communicatie tussen bestuurder en burger ook. Dat zijn oplossingen voor de langere termijn, voor de huidige formatie van een nieuw kabinet helpen dit soort dingen niet meer. Wat op korte termijn kan helpen is een verbetering van de  selectie van bestuurders. Dat kan door daar een aparte procedure voor op te zetten, waarbij expliciet en bij voorkeur publiekelijk wordt getoetst of iemand de ervaring en/of capaciteiten heeft om een specifieke functie in het openbaar bestuur te bekleden. Voor een krachtige democratie is het ook belangrijk om te voorkomen dat deze van binnenuit wordt uitgehold, en dus dat er afstand wordt bewaard van partijen die in woord en/of geschrift de democratische rechtsstaat ondermijnen en geen interne democratische bestuursstructuur hebben.

Er zijn veel mensen die menen dat de winnende partijen op de rechterkant van het politieke spectrum ondanks het gebrek aan bestuurlijke capaciteiten toch een landsbestuur moeten gaan vormen. In gematigde of meer progressieve kringen is men ervan overtuigd dat dat een grote en kortstondige mislukking zal worden, zodat daarna het electoraat in gaat zien dat stemmen op een extreemrechtse partij geen oplossing voor het land is. Dat is een riskante aanname. Niet alleen kan een ondeugdelijk landsbestuur in korte tijd veel schade  aanrichten die zich ook niet weer snel laat herstellen, maar er zijn ook diverse voorbeelden in de wereld die laten zien dat het electoraat zich niet laat bekeren door slechte bestuurlijke resultaten. Daar zijn immers altijd wel excuses voor te bedenken, of toekomstbeelden die nog veel bedreigender zijn dan wat in het recente verleden is veroorzaakt.

In dat licht bezien heeft Kim Putters als informateur een interessante  opdracht gekregen, namelijk om zich te buigen over de vorm van het landsbestuur, en de verhouding tussen dat bestuur en het parlement. Een serieuze zoektocht naar bestuurlijk vermogen maakt het bijna onvermijdelijk dat hij uitkomt op een variant met een aanzienlijke scheiding tussen het parlement en het landsbestuur, met bij voorkeur een stevig selectieproces van adequate bestuurders.

Op de Artikelen pagina werk ik het thema uitgebreider uit.

De Nederlandse burger heeft in meerderheid “rechts” gestemd. Veel mensen verheugen zich er ook op dat er eindelijk een rechts kabinet kan komen in Nederland. Maar wat betekent dat eigenlijk? Wat is rechts beleid? Als je de verkiezingsprogramma’s van de rechtse partijen PVV en VVD met elkaar vergelijkt zie je vooral hoe vaak deze elkaar tegenspreken. De PVV kijkt helemaal niet de toekomst in. Klimaatbeleid is nergens voor nodig. De vergrijzing van Nederland houdt echt niet tegen dat de AOW leeftijd terug kan naar 65. De VVD erkent wel dat we in een bijzondere tijd leven met schaarste op heel veel terreinen: menskracht, huizen, grond, grondstoffen, energie, geld, én ecologische ruimte. Er is een sterke overheid en een krachtige EU voor nodig om de urgente vraagstukken die bij deze schaarsten horen op te kunnen lossen, aldus het VVD programma. En dan een aanpak zonder “waterige compromissen”. Maar eigenlijk klinkt dat wel heel erg als voortzetting van het beleid van de afgelopen kabinetten. Hoe moeten VVD en PVV, samen met BBB en de partij die misschien ook “rechts” is, de NSC van Omtzigt, dan samen “rechts” beleid gaan maken? Mijn zorg is dat het vooral gebrek aan beleid gaat opleveren.

Gebrek aan beleid betekent dat de Nederlandse burger die rechts heeft gestemd uit teleurstelling over het gebrek aan het vermogen van de politiek om concrete maatschappelijke problemen op te lossen nog verder wordt teleurgesteld. Dat is niet zonder gevaar. De democratische rechtsstaat kan alleen maar functioneren als er voldoende vertrouwen in bestaat. Het lijkt me daarom een grote uitdaging voor de Haagse politiek om deze teleurstelling te voorkomen. Dat gaat niet met populistische rechtse propaganda. Daarvoor is een concreet, rechtvaardig en toekomstgericht uitvoeringsbeleid nodig dat zich richt op de problemen van vandaag én van de komende decennia. En een overheid die uitstraalt dat dat beleid ook echt kan en gaat worden uitgevoerd. Niet als Haags dictaat, maar vanuit samenspraak met de regio’s en met de Nederlandse burgerij. Een mooie uitdaging ook voor “links” om dat beleid te maken en er over te vertellen.

Lees vooral verder op de Artikelen pagina waarin dit thema uitvoeriger wordt beschreven.